به گزارش واژه، امروز ۳۰ دی ماه بیست و هفتمین سالگرد درگذشت مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۳۷۳ است.
مهدی کیست؟
مهدی پسر عباسقلی در ۱۳ مرداد ۱۲۸۶ در تهران به دنیا آمد. عباسقلی تبریزی در سن ۱۸ سالگی از تبریز به تهران مهاجرت کرد و مهدی در اولین سالگرد امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار که در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ انجام شد، در تهران به دنیا آمد.
عباسقلی که به بازرگانی و تجارت اشتغال داشت، بین هم صنفی‌هایش به حاج عباس‌قلی‌آقا بازرگانِ تبریزی معروف بود. او در دوره سلطنت رضا شاه رییس هیات تجارت و رییس اطاق تجارت تهران بود اما هر دو تشکل صنفی به دستور شاه تعطیل شد.
مهدی در سن کودکی به جای مکتب‌خانه به مدرسه رفت. شیوه جدید آموزش در این دوره که به دست اروپایی‌ها در ایران بنیان گذاشت شد زمینه‌ای شد تا عباسقلی پسرش را در این مدارس به آموزش ثبت نام کند. مهدی تا پایان دوره دبیرستان در مدرسه تازه تاسیس شده اروپایی‌ها در ایران تحصیل کرد.
او دوره اول مدرسه را در مدرسه سلطانیه تهران و دوره دوم دبیرستان را در مدرسه دارالمعلمین آموزش دید. مهدی در مدرسه دارالمعلمین از ابوالحسن فروغی مدیر مدرسه که تفسیر قرآن، فلسفه، جغرافیا و اکتشافات آموزش می داد، تاثیر زیادی گرفت و به شدت تحت تاثیر ایدئولوژی، جهان‌بینی و شیوه تفسیری پوزیتیویستی- عرفانی ابوالحسن خان قرار گرفت.
ابوالحسن فروغی
ابوالحسن فروغی پسر محمدحسین فروغی از تجار به نام دوره قاجار و برادرِ محمدعلی فروغی اولین صدراعظم رژیم تازه تاسیس پهلوی بود.
سعید برزین، تحلیلگر سیاسی در کتاب زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان نوشت: ابوالحسن خان فروغی، معلم و استاد مهندس بازرگان در کلاس‌های درسش همواره این آیه از سوره رعد را می‌نوشت: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» آیه‌ای که بعدها به شعار سیاسی بازرگان بدل شد.
ابوالحسن فروغی آنچه را در طبیعت و آفاق و انفس مشاهده می‌کرد با آیات قرآن تفسیر می‌کرد و در تفسیر سوره نور از تئوری اپتیک در فیزیک و علوم جدید بهره می‌برد و افکار بازرگان و رویکرد پوزیتیویستی او در تفسیر متون دینی به تاسی از ابوالحسن فروغی شکل گرفت. بازرگان تحت تاثیر فروغی با منجم فرانسوی کامیل فلاماریون که یک کاتولیک بود، آشنا شد و کتاب خدا در طبیعت او را مطالعه کرد.
حضور فعال بازرگان جوان در محافل مذهبی فرانسه او را به این نتیجه رساند که مذهب و تجدد منافاتی با یکدیگر ندارند. او در کتاب مدافعات خود نوشت زمانی که با هم‌قطارانش به کلیسای نوتردام می‌رفتند و انسان‌های شیک و فرنگی را در حال ذکر و رکوع می‌دیدند، همگی از نماز خواندن فرنگی‌ها متعجب می‌شدند.
بازرگان در همان کتاب نوشت: «دین و مذهب همان علت العلل پیشرفت جوامع اروپایی بوده است. محرک اصلی این تمدن چیزی جز خدا و دین نمی‌توانست باشد.» اما این سوال برایش ایجاد شد که اگر دین علت‌العلل پیشرفت اروپایی‌هاست پس چرا دین در جوامع دین‌دارتری مانند ایران و پاکستان باعث پیشرفت نشد؟ پاسخ بازرگان به این سوال مهم و کلیدی، رویکرد تفسیری و نوع خوانش و تفسیر متون مقدس توسط وی بود. او گرایش‌های سکولاریستی نداشت.
بازرگان در جلد هشتم مجموعه آثارش نوشت: «ما می‌گوییم سیاست از دین جدا نیست و باید حاکمیت با دین باشد، هم به لحاظ ایدئولوژی و هم به لحاظ حکومت. … اگر دین سیاست را در اختیار و امر خود نگیرد، سیاست دین را مضمحل خواهد کرد.»
در دوره‌ای که رضاخان میرپنج علیه احمدشاه آخرین شاه قاجار کودتا کرد، مهدی ۱۴ ساله بود. او با پایان دوره دوم مدرسه و دریافت دیپلم در سال ۱۳۰۶ جزء اولین گروه محصلان ممتاز کشور بود که برای ادامه تحصیل بورسیه دولت شد و به فرانسه اعزام شد. مهدی پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری فرانسه، اولین ایرانی بود که وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و مورد تشویق وزیر فرهنگِ وقت کشور قرار گرفت.
او هفت سال در نظام آموزش عالی فرانسه تحصیل کرد و در رشته ترمودینامیک و نساجی با مدرک دکتری مهندسی از مدرسه حرفه و فن فرانسه فارغ‌التحصیل شد و در سال ۱۳۱۳ به ایران برگشت و در اداره مهندسی ارتش به خدمت سربازی مشغول شد. با پایان خدمت سربازی در سال ۱۳۱۵ به دعوت کریم سنجابی، وزیر معارف و فرهنگ دولت دکتر محمد مصدق در کسوت دانشیار، مشغول تدریس در دانشکده فنی دانشگاه تهران شد.
مهدی جوان مدتی بعد به ریاست دانشکده فنی دانشگاه تهران منصوب و شش سال در این سمت بود. او به اتفاق هفت نفر از هم‌دوره‌ای‌های زمان تحصیلش در فرانسه، شرکت «اتحاد مهندسین ایران» مشهور به شرکت «اِما» اولین شرکت مهندسی مشاور ایران را تاسیس کرد.
او در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۱۹ در سن ۳۴ سالگی با ملک طباطبایی دختر سیدحسین طباطبایی ازدواج کرد.
مهندس بازرگان در سالگرد ازدواجش در خاطره ای از آن دوره نوشت: «در این موقع ۳۴ سال از عمرم می‌گذرد و زنم ملک خانم یک سال و یک ماه است به عقدم درآمده است، در خانه ملکی میرزا عبدالعظیم خان قریب، که نقشه ساختمانش را داده‌ام به اتفاق برادر بزرگم آقای احمد آقا و خانواده گرامی‌اش، بدری خانم با ۷ اولاد سکنی داریم.»
حاصل این وصلت پنج فرزند به نام‌های زهرا، عبدالعلی، فرشته، فتانه و محمد نوید بود.
سیاست
او از هواداران دکتر محمد مصدق و از اعضای جبهه ملی بود و در دولت وی به وزارت فرهنگ و معارف منصوب شد.
بازرگان با رو در رو شدن دکتر محمد مصدق در اواخر دهه ۱۳۲۰ و در دوره اول نخست وزیری مصدق، رییس هیأت مدیره خلع ید از شرکت نفت بریتانیایی شد. پس از آن به عنوان رییس هیات مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران منصوب شد.
مهندس بازرگان بعد از ماجرای ملی شدن صنعت نفت در دولت دکتر مصدق، در سال ۱۳۳۱ به عنوان رییس شرکت آب و فاضلاب تهران منصوب شد و اولین شبکه لوله‌کشی آب شرب تهران در دوره وی احداث شد. او تا پایان دولت مصدق و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در این مسؤولیت باقی ماند.
با اعتراض بازرگان علیه انتخابات غیرقانونی مجلس شورای ملی در بهمن ۱۳۳۲ از خدمات دولتی و استادی دانشگاه تهران برکنار شد و تا ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ که پست نخست‌وزیری دولت موقت انقلاب را بر عهده گرفت، در شرکت خصوصی خود شرکت اِما مشغول کار شد.
بازرگان ۴۸ ساله در همان روزهای اول بعد از کودتای ۲۸ مرداد به فعالیت سیاسی علیه رژیم پهلوی پرداخت و در تشکیل نهضت مقاومت ملی مشارکت کرد و یک سال بعد، پس از کشف چاپخانه مخفی این نهضت، ۸ ماه توسط لشگر دوم زرهی ارتش زندانی شد و در همانجا کتاب «عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان» را نوشت.
بازرگان که در تشکیل جبهه ملی دوم و مبارزات سیاسی فعالیتی مؤثر داشت دو سال بعد یعنی بهار سال ۱۳۴۰ همراه با مرحوم آیت‌الله محمود طالقانی و مرحوم دکتر یدالله سحابی «نهضت آزادی ایران» را پایه‌گذاری کرد که البته این حزب پس از ۱۹ ماه فعالیت به علت مخالفت با اصلاحات ارضی یا همان انقلاب سفید محمدرضا شاه، غیرقانونی خوانده شد و بازرگان و دیگر رهبران نهضت آزادی در دی ۱۳۴۲ دستگیر و محکومیت ۱۰ ساله گرفتند اما به دلیل اعتصاب در زندان در اوایل آبان سال ۱۳۴۴ همراه ۱۷ نفر دیگر از هم‌بندی‌هایش به زندان برازجان تبعید شد. وی پس از تحمل چهار سال در آبان ۱۳۴۶ از زندان آزاد شد.
او در مدت زندان به مناسبت‌های مختلف برای زندانیان سخنرانی کرد همچنین به تحقیق و تالیف کتب و مقالات مختلف پرداخت که حاصل این موضوع، دو مقدمه بر دو کتاب، تلخیص یک کتاب، نوشتن ۷ مقاله و ۱۱ جلد کتاب علمی و تحقیقی شامل تبلیغ پیغمبر، سازگاری ایرانی، نهضت آزادی هند، بعثت و ایدئولوژی، آموزش قرآن ۱، ۲ و ۳، باد و باران در قرآن، پدیده‌های جوی و سیر تحول قرآن ۱ و ۲ بود.
بازرگان پس از آزادی از زندان به فعالیت‌های علمی، اجتماعی و دینیش ادامه داد و تلاشش را بیشتر معطوف ایده‌ای کرد که در سال ۱۳۳۶ در کتاب «احتیاج روز» منتشر کرد. او در سال ۱۳۵۶ در تشکیل «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» و ائتلاف نیروهای ملی – مذهبی و سمت دهی به مبارزه علیه رژیم پهلوی نقش مؤثری داشت.
مهندس مهدی بازرگان که از هواداران و معتمدان آیت الله سیدروح الله موسوی خمینی در جریان نهضت انقلاب اسلامی بود کمی بعد از ۲۲ دی ۱۳۵۷ که هسته اولیه شورای انقلاب توسط امام خمینی(ره) بنیان گذاشته شد، به عضویت این شورا درآمد.
او به پیشنهاد و تصویب اعضای شورای انقلاب و با حکم بنیانگذار جمهوری اسلامی (ره) مأمور تشکیل دولت موقت شد.
شانس انتخاب
امام در سخنرانی بهشت زهرا گفتند: «من دولت تعیین می کنم، من توی دهن این دولت (دولت بختیار) می زنم».
دو روز بعد در شامگاه ۱۴ بهمن نشست مهمی با حضور اعضای شورای انقلاب اسلامی در اقامتگاه امام در دبستان علوی شماره دو در خیابان عین الدوله (ایران) برگزار شد و تا ساعت ۱۱ شب ادامه داشت. در این جلسه مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر تعیین شد و حکم وی در تاریخ ۱۵ بهمن۱۳۵۷ صادر شد.
روز ۱۶ بهمن مراسمی در آمفی تئاتر مدرسه علوی برگزار شد و حکم نخست وزیری به او اعطا شد. این مراسم ساعت ۱۷:۳۰ با حضور جمع زیادی از خبرنگاران داخلی و خارجی، با سخنان امام (ره) آغاز شد. امام در بخشی از سخنان خود تاکید کردند: «انتخاب مهندس بازرگان به پیشنهاد و نظر شورای انقلاب بوده است. ایشان وزرای خود را تعیین می کنند و به ما معرفی می کنند تا شورای انقلاب ما که پیشنهادش و نظرش این بود که ایشان رییس دولت باشد وزرای شان را بررسی کنند و ان شاءالله مسائل به طور سهل و خوبی انجام بگیرد.»
امام تلویحا بختیار را از مخالفت با دولت موقت بر حذر داشتند. با پایان سخنان امام، مرحوم آیت الله‌هاشمی رفسنجانی متن فرمان نخست وزیری بازرگان را خواند.
در این پیام آمد: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حَسَب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است، و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت مینمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصاً انجام رفراندم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید.»
وی تاکید کردند: «مقتضی است که اعضای دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرایطی که مشخص نموده ام تعیین و معرفی نمایید. کارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همکاری کامل نموده و رعایت انضباط را برای وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان یافتن امور کشور خواهند نمود. موفقیت شما و دولت موقت را در این مرحله حساس تاریخی از خداوند متعال مسألت مینمایم.»
دولت بازرگان که با این حکم امام عهده دار تشکیل کابینه و انجام وظایف محوله شد ۹ ماه بعد به دلیل تسخیر سفارت آمریکا در ایران توسط دانشجویان انقلابی در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ استعفای اعتراضی – جمعی داد که مورد موافقت رهبر فقید انقلاب اسلامی قرار گرفت.
پس از آن بازرگان در اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و با رای بالایی به عنوان نماینده مردم تهران وارد اولین مجلس جمهوری اسلامی شد.
او خارج از مجلس نیز با حضور در جلسات نهضت آزادی ایران و انجام سخنرانی‌های مختلف به فعالیت سیاسی اش ادامه داد و در پایه‌گذاری «جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران» مشارکت فعال داشت. بازرگان با نوشتن مقاله‌های مختلف در روزنامه‌ها، سخنرانی در محافل اجتماعی و ارسال نامه‌های سرگشاده به نیروهای سیاسی به نقد عملکرد شخصیتهای حقیقی و حقوقی نظام پرداخت.
فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی بازرگان به مناسبت‌های مختلف در جمع دانشجویان یا محافل مذهبی و سیاسی در قالب رساله و کتاب منتشر شد که حاصل آن ۱۶۰ اثر سیاسی و بیش از ۷۰ اثر اجتماعی است.
فرهنگ بازرگان
مهندس مهدی بازرگان در تاسیس انجمن اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی معلمان و انجمن اسلامی مهندسان و پزشکان مشارکت داشت. اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد و با سخنرانی‌های مختلف در مجالس و محافل مذهبی و علمی تلاش کرد خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر کند. او تلاش کرد تا بتواند جلوی تبلیغات ضد دینی حزب توده و جریان‌های وابسته به شرق و غرب و دین گریز در دانشگاه‌ها را بگیرد.
بازرگان بیش از ۱۰۰ اثر مذهبی و ۱۶ اثر قرآنی نوشت که اولین کتاب تالیفی خود را با نام نماز طی سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ برای جوانان نوشت. مذهب در اروپا، مطهرات در اسلام، کار در اسلام، راه طی شده، اختیار، پراگماتیسم در اسلام، از جمله آثار دینی وی در دهه ۱۳۲۰ است. وی دو اثر «از خدا پرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» را در دهه ۱۳۳۰ در ۳ جلد نوشت.
از بازرگان آثار متعدد علمی و تحقیقاتی در مقالات و کتاب‌های علمی منتشر شد که شامل وصف صنعت، زندان‌هارون یا آتشکده ساسانی، دیاگرام عمومی برای گازها و هوای مرطوب، سازمان مسافربری شهرستان تهران، صفحه محاسبه، ترمودینامیک صنعتی ۱ و ۲، تعیین شرایط هوای مطبوع، آینه صنعت در ایران، خشک کردن هوا بدون ماشین مبرد، مهندس خارجی، بسازیم یا برایمان بسازند، باد و باران در قرآن، پدیده‌های جوی، سیر تحول قرآن ۱ و ۲، بررسی نظریه اریک فروم و علمی بودن مارکسیسم است.
مرگ بازرگان
مهندس مهدی بازرگان که به عارضه قلبی مبتلا بود در ۳۰ دی ماه سال ۱۳۷۳ تصمیم به انجام معالجه در شهر زوریخ سوییس گرفت اما نارسایی قلبی وی در هواپیما شدت گرفت و به محض نشست هواپیما روی باند فرودگاه ترتیب انتقال او به بیمارستان به سرعت داده شد اما اجل مهلت نداد و در سن ۸۷ سالگی در راه بیمارستان جان به جان آفرین تسلیم کرد.
مرحوم بازرگان در وصیت نامه خود که در تاریخ هفتم دی ماه ۱۳۷۳ در تهران نوشت، گفت: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فَانٍ. وَیَبْقی وَجْهُ رَبِکَ ذُوالْجَلالِ وَ الاِکْرامِ. وصیتنامه بنده گنهکار بیمقدار، محتاج عفو و رحمت پروردگار و درخواست کننده دعای بندگان مؤمن و مهربان، مهدی بازرگان، به همسر عزیز خود، فرزندان دلبند با همسران گرامی آنها، نوادگان نازنین و به همه خویشاوندان با مهر و صفا، به دوستان ارجمند و به آشنایان و اهل لطف. با اقرار به وحدانیت و ربوبیت خالق و با درود بر همه پیامبران علیالخصوص خاتم آنها محمد مصطفی صلیالله علیه و آله و سلم و بر اهل بیت طهارت و امامت.
او اولین و مهم‌ترین آرزو و توصیهاش به خانواده، خویشان و دوستانش را عبرت از رفتن‌اش از دنیا، اندیشیدن درباره زندگی جاودان پس از مرگ و آماده کردن و تدارک سفر مرگ خودشان عنوان کرد.
بازرگان در ادامه این وصیت نامه، افزود: زندگی بیمرگ و انتها، که خبرش را فرستادگان خدا داده اند، ما را برحذر از آتش، عذاب و امیدوار به رستگاری و رضوانش کردهاند. به فرض که کسی یقین به وقوع آن نداشته باشد، دلیل قطعی هم به دروغ بودن و عدم آن نیست. حال که بنا به خبرها و هشدارهای شخصی چون محمد مصطفی(ص) و کتابی چون قرآن، شدت و مدت عذاب چنان وحشتناک و غیرقابل تحمل است که احتمال وقوعش را هر قدر کم و کوچک بگیریم، مصلحت و منفعت ما ایجاب مینماید که با توجه به عظمت واقعه و بینهایت بودن مصیبت، آن را به حساب بیاوریم و راه احتیاط در پیش بگیریم.
مرحوم بازرگان ادامه داد: وصیت من این است که نه آخرت و قیامت را نفی و فراموش کنید و نه روزی رسان و آفریننده خودتان را که برای جهان غیر او صاحب و گردانندهای قابل تصور نبوده، اگر خودمان و جهان، دروغ و خیال نباشیم، او هم دروغ و خیال نمیتواند باشد. اینک که دنیا و زندگی در مجموعه و متوسط، ناخشنودی و ناراحتی و زیانکاری است و جریان تاریخ بشریت در جهت افزایش گرفتاری‌ها و سختی‌ها یا توسعه ظلم و فشارهاست، باید سعی کنیم در عوض، آخرتمان در اثر تحمل و تلاش و با صبر و مرحمت، آباد و خشنود کننده باشد. هر بدی و نقصان و زیان که به کسی و به کسانی رسانده باشم و به هر گونه و اندازه و ارتباط که باشد، چه فردی و شخصی و چه اجتماعی و عمومی و سیاسی، تقاضایم این است که حلالم نمایید.
همسر مرحوم مهدی بازرگان، ملک طباطبایی نیز ۲۴ سال بعد در تاریخ ۲۵ آذر ۱۳۹۷ دیده از جهان فرو بست.
با وجودی که همسر مهندس بازرگان اهل گفت و گو با رسانه‌ها نبود اما در مصاحبه ای که در سال ۱۳۹۰ با تارنمای تاریخ ایرانی انجام داد مسائل جالبی از زندگی مشترک خود با یکی از رجال سیاسی تاریخ معاصر ایران بیان کرد.
مرحومه در این گفت و گو از ابراز ندامت شماری از توهین کنندگان و ناسزاگویان به مرحوم مهندس مهدی بازرگان سخن گفت.
منابع:
صحیفه امام، ج۶، ص: ۵۴ و ۵۵
بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان
رویدادهای تاریخی ایران، انوشیروان کیهانی‌زاده
زندگی‌نامه و وصیت بازرگان، پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان