به گزارش واژه، جنگ ایران و عراق یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های کلاسیک در تاریخ جهان و تقریبا آخرین نبرد بزرگ و همه‌جانبه نظامی در قرن بیستم بود. این جنگ علاوه بر خسارت‌های جانی گسترده، خسارت‌های مالی فراوانی هم بر جای گذاشت و این در حالی است که طبق عرف روابط بین‌الملل، کشور متجاوز (عراق) باید غرامت بپردازد.
بررسی‌های رسمی سازمان ملل متحد در زمان جنگ ایران و عراق (دهه ۱۳۶۰ خورشیدی)، وارد آمدن حدود ۹۰ میلیارد دلار خسارت به ایران را تایید می‌کند. اما ایران می‌گوید میزان خسارت‌های واردآمده به کشور، بسیار بیش از این‌ها بوده و به نرخ امروز، بیش از یک تریلیون دلار برآورد می‌شود.
اما حتی همان رقم ۹۰ میلیارد دلاری هم، به نرخ دلارِ امروز (با لحاظ‌کردن نرخ تورم دلار در جهان از حدود ۴ دهه پیش تاکنون)، حدود ۲٫۵ برابر بیشتر (کمابیش نزدیک به ۲۳۰ میلیارد دلار) برآورد می‌شود.
عجیب آنکه خسارت‌های وارد آمده در جریان «جنگ خلیج‌فارس» در سال ۱۳۶۹ خورشیدی (حمله صدام حسین به «کویت» و لشگرکشی «آمریکا» و متحدانش در پاسخ به صدام) حدود ۲۴۰ میلیارد دلار برآورد شده، در حالی که این جنگ کمی بیش از یک ماه به طول انجامید و خسارت‌ها، به هیچ‌وجه در ابعاد حمله عراق به ایران نبود.
طُرفه آنکه «کویت»، یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان، غرامت جنگیِ خود از عراق بابت حمله «صدام حسین» به چاه‌های نفتی کویت در جریان «جنگ خلیج‌فارس» را دریافت کرده، در حالی که ایران هنوز حتی یک دلار هم از عراق غرامت نگرفته است. اما ظاهرا ورق ممکن است برگردد.
غرامت ۱۴۰۰ تریلیون تومانی
کمی کمتر از یک سال پیش و در زمستان سال ۱۳۹۹ خورشیدی، «مظهر صالح»، مشاورِ وقت نخست‌وزیرِ عراق، به روزنامه «صباح» در این کشور گفت که بر اساس قطعنامه سازمان ملل متحد که در سال ۱۹۹۱ میلادی تصویب شده، عراق به دلیل آسیب‌هایی که به شرکت‌ها، افراد، نهادهای دولتی و دارایی‌های کویت در جریان حمله سال ۱۹۹۰ میلاد زده است، باید حدود ۵۲٫۴ میلیارد دلار غرامت به این کشور بپردازد.
این مقام عراقی اضافه کرده بود که «عراق، از سال ۱۹۹۱ میلادی تاکنون، ۴۹ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار غرامت به خاطر تجاوز جنگی در دوران ریاست‌جمهوری صدام حسین به کویت پرداخت کرده است.»
چرا ایران از عراق «غرامت جنگی» مطالبه نمی‌کند؟
با احتساب دلار ۲۷ هزار تومانی، این رقم معادل حدود ۱۴۰۰ تریلیون تومان (۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان) است.
برای تقریب به ذهن، بد نیست بدانیم که طرح ساخت ۴ میلیون واحد مسکونی در ایران (یا طرح موسوم به «قانون جهش مسکن»)، تا پایان سال ۱۴۰۴ خورشیدی، حدود ۶۰ میلیارد دلار هزینه در بر خواهد داشت، اما به احتمال زیاد (و با فرض تکمیل‌شدنِ طرح با همین هزینه)، مشکل انباشته‌شده کمبود مسکن در ایران در طول دهه‌های گذشته را مرتفع می‌کند.
مطالبه‌ای به اندازه تمام پول نفت ایران
اما خسارتی که ایران باید بابت غرامت جنگی از عراق دریافت کند، بسیار بیش از این‌هاست: حدود هزار و ۱۰۰ میلیارد دلار (یا به عبارتی، ۱٫۱ تریلیون دلار).
محمود صادقی، نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی، در سال ۱۳۹۷ و زمانی که زمزمه همراهی عراق با برخی تحریم‌های آمریکا علیه اقتصاد ایران به گوش می‌رسید، در صفحه توئیتر خود نوشته بود: «دولت عراق مطابق ماده ۶ قطعنامه ۵۹۸، ۱۱۰۰ میلیارد دلار بابت غرامت خسارات مستقیم جنگ تحمیلی به ایران بدهکار است. دولت ایران با لحاظ تنگناهای مردم عراق در مطالبه این غرامت تعلل کرده است. اکنون نخست‌وزیر عراق به‌جای جبران، با تحریم‌های ظالمانه علیه مردم ایران همراهی می‌کند!»
در مورد مبنای محاسبه این عدد اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اما ظاهرا این رقم بین مسئولان کشور جا افتاده، چرا که بعدها بارها از تریبون‌های دیگر هم اعدادی در همین حدود در باب مطالبات ایران از عراق، اعلام شده است.
صادرات نفت عراق در سال‌های اخیر از ایران پیشی گرفته و این فاصله باز هم بیشتر خواهد شد.
به صورت خیلی ساده، مطالبه ایران از عراق بابت غرامت جنگ ۸ ساله، حدود ۲۲ برابر بیش از میزان خسارتی است که عراق به کویت پرداخت کرده است. با دلار ۲۷ هزار تومانی، این عدد معادل حدود «۳۲ هزار تریلیون تومان» (یا ۳۲ هزار هزار میلیارد تومان) خواهد بود. (تخمین زده می‌شود که ایران در یک قرن اخیر، کمابیش حدود ۱٫۳ تریلیون دلار نفت فروخته باشد، یعنی عددی نزدیک به مطالبه غرامت جنگیِ کشور از «عراق»).
آیا ایران با عراق مماشات کرده است؟
اما حالا که این‌طور است و این رقم تا این اندازه قابل‌توجه است، چرا عراقی‌ها غرامت جنگی خود به ایران را نمی‌دهند، اما با کویتِ ثروتمند تسویه حساب کرده‌اند؟ پاسخ قطعا در دیپلماسی ضعیف ایران و در این واقعیت نهفته است که ایران توان چانه‌زنی خود در عرصه بین‌المللی را از دست داده است.
این در حالی است که برای ایرانی‌ها، غرامت جنگی، تاریخی بسیار پراندوه به دنبال داشته است: بخش‌های بزرگی از خاک ایران، در شرق کشور (افغانستان کنونیِ) و شمال‌غربیِ کشور (ارمنستان، آذربایجان و گرجستان کنونی) در ۱۵۰ سال اخیر از کشور جدا شده‌اند و همه هم به نوعی، غرامت نبردهای نظامیِ میان ایران و قدرت‌های جهانی (به ترتیب بریتانیا و روسیه) بوده‌اند.
«غرامت جنگی» چگونه محاسبه می‌شود؟
اما میزان خسارت‌های وارده در یک جنگ چگونه محاسبه می‌شود و «متجاوز»، چگونه باید غرامت جنگی پرداخت کند؟ نکته نخست این است که در محاسبات مربوط به غرامت جنگی، خسارت‌هایِ مستقیمِ ناشی از نبرد نظامی معمولا به حساب آورده نمی‌شوند.
بر این اساس، اینکه مثلا عراق در یک عملیات آفندی یا پدافندی، در یک روز هزار تُن بمب بر سرِ ایران ریخته باشد و بر اثر این اتفاق عده زیادی کشته و مجروح شده باشند، معمولا جایی در محاسبات مربوط به دریافت غرامت جنگی ندارد.
در مقابل، تخریب تعمدی سرزمینی که به آن تجاوز شده، مستوجب دریافت غرامت خواهد بود. بررسی‌ها نشان می دهند که نمایندگان سازمان ملل متحد، در بازدید از اراضی آزاد‌شده از اشغالِ بعثی‌ها در «خرمشهر» یا «آبادان»، با تخریب تعمدیِ زیرساخت‌های شهری، سوزاندن نخلستان‌ها و مواردی از این دست مواجه شده‌اند و این‌ها همان مواردی هستند که در محاسبه میزان غرامتی که ایران باید از عراق دریافت کند، دخیل بوده‌اند.
عراق حدود ۳۲ هزار تریلیون تومان (معادل ۱٫۱ تریلیون دلار) غرامت جنگی به ایران بدهکار است.
با این همه، واقعیت بسیار فراتر از این‌ها است: عراق نه فقط به تخریب سیستماتیک زیرساخت‌های ایران اقدام کرده بود، که با حملات موشکی و شیمیایی به شهرها، تقریبا تمام کنوانسیون‌های بین‌المللی در زمینه مقابله با جنایت علیه بشریت را هم نقض کرده بود.
به این ترتیب، به نظر می‌رسد ایران حالا باید پس از گذشت بیش از ۳ دهه از پایان جنگ، برنامه‌ای مدون و اجرایی برای زنده‌کردن غرامت ۱٫۱ تریلیون دلاری خود از «عراق»، روی میز بگذارد. به ویژه که حالا، عراقی‌ها می‌خواهند بابت «حق‌آبه» رودهای مرزی خود با ایران، یک پرونده شکایت بین‌المللی را به مرحله اجرا بگذارند.