به گزارش واژه، دهه وقف و روزشمار این دهه بهانه خوبی برای پرداختن به ابعاد مختلف وقف است. در دهه وقف امسال روز چهارشنبه ۳۰ مهرماه به‌عنوان جایگاه وقف در حوزه آموزش و توسعه علم و فناوری نامگذاری شده که این روز را بهانه قرار دادیم تا اینکه به نقش و جایگاه ربع رشیدی به‌عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشى جهان اسلام بپردازیم که در عصر خویش ممتازترین موسسه موقوفه و بزرگترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی برای دانشمندان بوده است که امروزه فقط از این بنای تاریخی و ارزشمند جهان اسلام دوره ایلخانی تلی خاک و چند ستون باقیمانده است.
حدود 8۰۰ سال پیش در شهر اولین‌ها، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان ربع رشیدی به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد. زمانی که خواجه رشیدالدین این مجتمع عظیم علمی را در شهر اولین‌ها تأسیس می‌کرد، فکر این را نمی‌کرد در روزگاری که این مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها، به این حال و روز افتاده باشد؟
بر اساس اسناد و مدارک موجود ربع رشیدی در عصر خویش، نماد آموزش عالی و جامع تمام دانش‌های روز دنیا بوده است. اگر تهاجمات دشمن و به خصوص مغولان، زلزله، استبداد و حکومت‌های زورگو و همه عوامل مخرب، مانع پیشرفت این مجتمع دانشگاهی نبود، ربع رشیدی در حال حاضر به مراتب پیشرفته‌تر و یا همتراز با دانشگاه‌های همچون کمبریج، لیون، ونیز، سوربن، آکسفورد و هاروارد و یا سایر دانشگاه‌های پیشرفته و مطرح جهان بود.
آنچه در این خصوص مهم به نظر می‌رسد اینکه، خواجه‌رشیدالدین که وزیری دانشمند در علوم مختلف و مورخی پرکار و بی‌نظیر بوده در زمان خود بناهای خیریه بسیار ساخت و علمای بسیاری پرورش داد. اما هدف اصلی و مهم خواجه رشیدالدین آموزش همه علوم زمان برای بهبود و رفاه جامعه بوده است.
وی در زمان غازان‌خان در خارج از باروی شهر تبریز شهرکی بنا کرد که به شهرستان رشیدی (رشیدآباد) معروف بود، هسته مرکزی شهر (ربع) دارای کارکرد دینی، آموزشی و فرهنگی است که در آن مجموعه مساجد، مدارس علوم اسلامی، دارالحفاظ، کتابخانه، خانقاه، دارالضیافه و دارالشفا قرار داشت.
از سویی، این مجموعه در زمان آبادانی، بزرگترین مجتمع علمی، آموزشی و وقفی بود، به‌طوریکه سالانه بیش از 6 هزار دانشجو برای آموختن علوم مختلف به شهر تبریز سفر می‌کردند، در آن مجتمع دو کتابخانه وجود داشت که در یکی از آنها تنها یک‌هزار جلد قرآن و 60 هزار جلد کتاب در انواع علوم، تواریخ و اشعار جهت مطالعه و تحقیق دانشجویان، محققان و سایر اقشار مختلف مردم نگهداری می‌شد.
با این وجود، حدود 200 قاری قرآن از کوفه، بصره و شام دائما و به نوبت در این مرکز قرآن را تلاوت می‌کرده‌اند و 500 فقیه و یک‌هزار طلبه در مدارس آن سکونت داشته و به کسب علم مشغول بوده‌اند و تعداد 50 پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارالشفا آن به معالجه بیماران اشتغال داشته‌اند.
البته نباید فراموش کرد که ربع رشیدی در روزگار عصر خود، شهری کوچک ولی پیشرفته و تخصصی بود که در آن 30 هزار خانه و 24 کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، به‌طوریکه این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خویش، مورد مراجعه مستقیم و استفاده دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی قرار می‌گرفت.
فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف جهان از جمله ایران و بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه را وقف این مرکز کرد که از محل درآمد وقف آنها برای خدمات آموزشی و علمی استفاده می‌شد.
با این وجود، به استناد وقف‌نامه‌ای که از بانی آن به یادگار مانده، ربع رشیدی مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌های روز بوده و علاوه بر زبان‌های فارسی و عربی، دروس رایج به زبان‌های ترکی، چینی، یونانی، عبری، مغولی و احتمالاً سانسکریت تدریس شده و هزاران دانشجو در آن مشغول تحصیل بوده‌اند.
در واقع آنچه در این راستا مهم به نظر می‌رسد اینکه، همان‌گونه که در دوران خواجه‌رشیدالدین ربع‌رشیدی یک شهر تخصصی و آینده‌نگر بود، امروز نیز باید به این مجموعه و ظرفیت‌های گذشته آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم، چرا که این آثار هویت و میراث گرانقدر تاریخ کشور مان هستند و باید برای احیا، حفظ و نگهداری آن از جان و دل مایه بگذاریم و از هیچ کوششی دریغ نکنیم.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، شهر تبریز در بین شهرهای ایران در طول تاریخ کشورمان در دوره‌های مختلف زمانی از جمله در قرن اول هجری، دوران ایلخانان، صفویه و قاجاریه و حتی بعد از این دوران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص منطقه و مردم باغیرت و تلاشگر نقش تعیین‌کننده‌ای در مبادلات علمی، بازرگانی و فعالیت‌های صنعتی در سطح ملی و فراملی داشته است.
از دیرباز برای اهل علم، سیاحت و تجارت در اقصی نقاط جهان نام آشنایی است و این شهر به شهیدان محراب، شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی، شهید آیت‌الله مدنی، شهر سردارانی چون باکری‌ها، یاغچیان‌ها، شفیع زاده‌ها، تجلایی‌ها، شهر سردار ملی، سالار ملی، شهر سه علامه‌ها امینی، طباطبایی، جعفری و شهر عاشورائیان مشهور است.
به بیان دیگر، با توجه به این ظرفیت‌ها و واقعیت‌ها تاسیس ربع رشیدی از سوی خواجه رشیدالدین در شهر اولین‌ها به دور از انتظار هم نبوده است. حال آنچه در این خصوص حائز اهمیت است اینکه، محوطه تاریخى ربع رشیدی و وقف‌نامه آن در سال‌های 1354 و 1386 به ترتیب در فهرست آثار ملى کشور و میراث مستند یونسکو به ثبت رسیده است.
به نظر می‌رسد، بعضی نامهربانی‌ها باعث شده این اثر تاریخی و ارزشمند جهان اسلام بعد از ثبت و گذشت 45 سال در کشورمان و 13 سال در یونسکو همچنان در مهجوریت مانده و این اثر همچنان در انتظار اقدامات اجرایی و راهبردی مسوولان، متولیان امر و دوستداران علم، تاریخ و میراث فرهنگی در سراسر دنیاست. چرا که این بنا نماد بیداری اسلامی و تمدن اسلامی در دوران قرون وسطی است و احیاء آن نشانه‌ای است از پرچمداری اسلام بر بام علم و دانش.
بدون تردید، باید گفت که بنا به نوشته مورخان و گزارش‌های سیاحان خارجی بخش‌هایی از این موقوفه تا عصر صفویه و حتی دوره قاجار پا برجا بود. ولی در حال حاضر جز دیوار استحکاماتی، پایه و برج‌ها چیزی از آن باقی نمانده و بیشتر زمین‌های آن به موسسات و اماکن مسکونی تبدیل شده است.
بنابراین، آنچه در این راستا اهمیت دارد حفظ این دستاوردها و احیای فرهنگ، تاریخ و تمدن پر افتخار و طولانی گذشته ملت ایران در زمینه‌های مختلف است که نمونه بارز آن نقش و جایگاه ربع رشیدى به عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشى جهان اسلام در دوره مذکور است.
نکته در خور تأمل دیگر اینکه، ربع رشیدی در زمان عصر خویش ممتازترین موسسه موقوفه و بزرگترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی برای دانشمندان دنیا به شمار می‌رفت که به یقین چراغ هدایت ایرانیان و سایر ملت‌های دیگر هم بوده است.
به نظر می‌آید ما دانسته یا ندانسته پشت به میراث گرانقدر خویش می‌کنیم که می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری برای آینده کشورمان داشته باشد. حال برای رسیدن به نقش و جایگاه ربع رشیدى به عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشى جهان اسلام کجای راه هستیم که این را مسوولان، متولیان امر و دستگاه‌های متولی باید پاسخ دهند.
خبرگزاری فارس- موسی کاظم‌زاده